Gerilimin Temel Düzenekleri

Gerilim günlük hayatta karşımıza olumsuz bir manada çıksa da literatürde yeterli ve makus gerilim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Uygun gerilim genelde kısa periyodik ve güçlü bir işi başarmaya yönelik davranırken yaşadığmız stresken; makûs gerilim uzun periyodik, duygusal olarak yıpratıcı ve kişinin üstünde denetimi olmadığı gerilim çeşidi olarak anılmaktadır. Gerilim cevabının en kıymetli belirteci otonomik hudut sistemi ve hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA) aksının aktive olmasıdır (McEwen, 2007). Bu iki sistem, tabiatta, avcı hayvanlar ve doğal afetler üzere ölümcül tehditlere cevap olarak aktive olmaktadır. Günümüzde çağdaş beşerler bu üzere ölümcül tehditlerle karşı karşıya gelmese dahi, gerilim, bilhassa kent insanlarının hayatlarının bir kesimidir. Bunun niçini ise az evvel bahsedilen sistemlerin hala insan beyninde merkezi rolleri olmasıdır; ancak bu sistemlerin evrimine sebep olan tehditlerle kent hayatında karşılaşılmamasıdır. Çağdaş insanların hayatlarındaki bu değişim evrimsel süreçte ölüm-kalım sıkıntısı olarak karşımıza çıkan olayların yerini ömür uzunluğu girilen imtihanlara, ses kirliliğine, ekonomik sorunlara, toplumsal dışlanmaya ve kişiler-arası çatışma üzere faktörlere vermesine sebep olmuştur (Sapolsky, 2017). ötürüsıyla kent ömrü, anlık ölümcül tehditleri işlemlemek üzere evrimleşmiş bu sistemlerin doğadakinden daha sık aktive etmektedir.

Gerilime sebep olan hasar verici ve gözetici faktörleri anlamaya yönelik çalışmalar allostatis ve allostatik yük yahut çok yük (ing. allostatic overload) tabirlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Allostatis, gerilim yaratıcı bir durum karşısında özdengenin (ing. homoestasis) korunması için gerilim hormonu salgılanması üzere süreçlerin ortaya çıkmasını tanımlarken; allostatik çok yük bedende allostatis kaynaklı oluşan hasarları tanımlamaktadır (McEwen, 2007). Bu hasarlar bilhassa gerilim hormonu üretiminin durmaması üzere allostatik süreçlerdeki bozukluklar kararında meydana gelir. Ama gerilimin sebep olduğu bozukluklar yalnızca bahsedilen otonomik hudut sistemi ve HPA aksıyla hudutlu kalmamaktadır. Bireylerin yaşadığı gerilimli olaylar hipotalamus aracılığıyla tüm kortekste temsillere sahip olmakta; dikkat ve karar verme üzere yüksek-seviye bilişsel aktivitelerin gerçekleştiği frontal alanda dahi hasarlara sebep olabilmektedir (McEwen, 2007). Bu durum erken hayatta gerçekleşen (ing. early life experience) stresli-travmatik olayların şahısların hayatları uzunluğu gerilim bozukluğu ile uğraş etmelerine sebep olmakta ve bununla birlikte bireylerde bilişsel işlevlerin bozulmasına yol açmaktadır (Brunson vd., 2005).

Yaşlanma ve gerilim içindeki ilgiyi inceleyen araştırmacılar weathering hypothesis’i(tr. yıpranma hipotezi) ortaya atmıştır (McEwen, 2007; Sapolsky, 2017). Bu hipotez ile araştırmacılar yaşanan gerilimli olayların yaşlanmayı hızlandırdığını öne sürmüştür. Örneğin, Gerlach ve McEwen (1972) adrenal steroidleri anısal, uzamsal ve bağlamsal hafızanın işlendiği hipokampal oluşumda gözlemlemiştir. Bu müşahede gerilim cevabı kararında ortaya çıkan faktörlerin hafızanın depolandığı ve işlemlendiği beyin alanına tesir ettiğini göstermiştir. Hipokampüs, HPA aksının gerilim cevabını sonlandırmada rol almaktadır ve hipokampüs hasarlarının bu sonlandırma bakılırsavinde bozukluklarının yanı sıra daha uzun HPA aksı karşılıklarına sebep olduğu bilinmektedir (Herrman & Cullinan, 1997; McEwen 2007’den aktarılmıştır). Bu da yaşlanma ve gerilimde glutocorticoid cascade (tr. glutokortikoid kaskat) hipotezinin ortaya atılmasına sebep olmuştur (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986). Bu hipotez yaşlanmayla birlikte adrenal kortekste salgılanan glutokortikoid hormonunun bu salgılama sürecini durduran beyin bölgelerinde vakit içinde biriken hasarlara sebep olduğunu ve bu hasarın ileri yaşla birlikte salgılama durdurma sürecinde bozukluklar ortaya çıkardığını öne sürmektedir (Şekil 1). Araştırmacılar 1986’daki sıçan çalışmalarında bulguların primat ve insanlardaki geçerliliğini çabucak hemen göstermemişken daha sonraki çalışmalarında hipotezin geçerli olduğu gösterilmiştir (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986; McEwen, 2007). Emsal biçimde Lupien vd. (1998; McEwen (2007)’den aktarılmıştır) salyadaki kortizol düzeyiyle hipokampüs hacminde düşüşü yordamış ve bunu hipokampüsle alakalı bellek bakılırsavlerindeki performans düşüklüğüyle ilişkilendirilmiştir. Alışılmış ki beyin kompleks bir sistemdir ve glutokortikoit ölçüsü ve salınımını etkileyen biroldukca faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden bir tanesi de 11-Hidroksisteroid Dehidrogenaz-1 (11-HSD1) enzimidir. Bu enzim deaktive edilmiş 11-dehidrokortikosteron’u tekrar aktive edip bunu kortikosterona, kortizonu da kortizole çevirir. Öteki bir deyişle, beyinde 11-HSD1 ölçüsünün artması gerilim cevabına sebep olan inaktif unsurları tekrar aktive etmekte ve gerilim karşılığına sebep olmaktadır (McEwen, 2007). Yau vd. (2001) genetik olarak 11-HSD1’nin silindiği sıçanlarda yaşlanmayla alakalı bilişsel işlev bozulmasının doğal fenotip sıçanlara göre daha az olduğunu göstermiştir.

Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşantıları ve Gerilim

Şimdiye kadar nörobiyolojik temellerini tartıştığımız faktörlerin yanı sıra kişinin ya da hayvanın tecrübeleri de gerilimin sebep olduğu yaşlanmaya katkı sağlamaktadır (McEwen, 2007). İş, okul ya da romantik ilgide yaşanan olumlu ve olumsuz olaylar şahısların olaylara reaksiyonlarını olumsuz yahut olumlu istikamette etkileyebilir. Örneğin romantik bağda ihanete uğrayan şahısların daha sonraki münasebetlerindeki tutumu bu tecrübelerine bakılırsa şekillenecektir. Erken yaşta gerçekleşen tecrübeler bu şekillenmeyi daha önemli biçimde etkilemektedir (McEwen, 2007). Felitti vd. (1998) çocukluk çağı olumsuz yaşantılarını (ing. adverse childhood experiences) erken mevt ve hipertansiyon üzere risk faktörleriyle ilişkilendirmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) yapılan bu çalışmaya katılan 9508 kişinin %52.1’i çalışmada tanımlanan olumsuz yaşantılardan birini deneyimlediğini belirtmiştir. Çocukluk çağı olumsuz yaşantıları (ÇÇOY) kategorilerinden 4 yahut daha fazlasını deneyimleyen bireylerin uyuşturucu kullanması, intihar teşebbüsü ve depresyon tanısı almaları üzere kıymetli risk faktörlerinden birine yönelmeleri ihtimalinin 4’le 12 kat içinde yükseldiğini raporlamıştır. Bu çalışmalar, erken yaşta gerilim düzeneğinde oluşan dengesizliğin biroldukca ölümcül risk faktörüyle bağlantısını göstermektedir.

ABD’de psikiyatrik tedavi goren hastaların neredeyse hepsinin çocukken istismara uğradığı bilinmektedir (Kaufman, 1999). Bu çocukların yetişkinlikte sağlıklı çocuklara bakılırsa travma daha sonrası gerilim bozukluğuna sahip olmalarının riski daha yüksektir. Evvelki kısımda tartışılan nörobiyolojik etkenlerle irtibatlı olan bir bulgu da Kaufman’ın (1999) bu raporunda belirtilmiştir. De Bellis ve Putnam’dan (1994) aktarılana göre istismara uğramış çocukların idrarında istismara uğramamış çocuklara kıyasla daha yüksek düzeyde kortizol bulunmuştur. Bu da önce bahsetmiş olduğumiz HPA aksının istismara uğramış çocuklarda daha faal olduğunu ve gerilim cevabını ketleme fonksiyonunun bozulduğunu göstermektedir. Bu bulgular istismara uğramış çocukların, sağlıklı şahıslarca olağan algılanan olayları tehdit olarak algılamalarıyla alakalandırarak da açıklanabilmektedir. Bununla paralel olarak, yavru sıçanlarda yapılan çalışmalar annelerinin bakımındaki aksamaların önemli ruhsal tesirleri olduğunu göstermiştir (McEwen, 2007). Örneğin anne bakımında eksiklik olan yavruların daha erken öldükleri ve daha erken bilişsel düşüş yaşadıkları gösterilmiştir. Bunun yanı sıra anne bakımında eksiklik olan sıçanlarda keşifçi davranışın azaldığı da gözlemlenmiştir (McEwen, 2007). Âlâ anne bakımına sahip olan yavruların neophilic yani keşifçi davranışa yatkın olduğu ortaya çıkmıştır (Cavigelli & McClintock, 2003). Bunun tersine anne bakımı eksik olan yavrularınsa neophobic yani yenilikten korkan sıçanlar oldukları gösterilmiştir. Neophobic sıçanların HPA aksının daha hassas olduğu ve yeni durumları keşif davranışlarının azaldığı gösterilmiştir (McEwen, 2007). Bir çalışmada yavru sıçanları dehşet koşullaması formülü kullanılarak koku ve elektrik şoku alakası öğretilmiş ve koku ortaya çıktığında sıçanların kortikosteron düzeylerinin yükselmesi sağlanmıştır (Sullivan ve ark., 2000). Bu çalışmanın devamında ise yavru sıçanların anneleri yanlarına bırakılmış ve tekrar koku uyaranı verilmiştir. Anneleri yanında olan sıçanların HPA aksının ketlendiği ve gerilim cevabının ortaya çıkmadığı görülmüştür. Bu da annenin varlığının gerilimi azalttığına yönelik bir ispat göstermiştir.

Buraya kadar tartışılan gerilim yaratıcı faktörlerin hem kısa müddetli tıpkı vakitte kronik tesirleri vardır. Örneğin mutfakta görülen bir hamam böceği o anda gerilim cevabı yaratıp kalp atışını ve kan basıncını yükseltir. Bu cevap bir süre daha sonra adapte olur ve bu reaksiyonların uzun mühlet boyunca ortada kalmasını maniler. Lakin gerilim cevabının kronik olarak ortaya çıkması kan basıncı ve kalp atışının daima olarak yükselterek ve bu durum vakit içinde emboli üzere patofizyolojik sonuçlara sebep olur (McEwen, 2007).

Bu noktada bu yazının başında değinilen allostasis ve özdenge kavramlarına geri dönmekteyiz. Az evvel bahsedilen akut ve kronik gerilim reaksiyonlarının asıl ortaya çıkaran organizmanın savunma düzeneğidir. Ancak gerilim yaratan olaylardaki belirsizlikler, bilhassa insanların karmaşık toplumsal dünyasındaki belirsizlikler, bu müdafaa düzeneğinin istikrarını bozmaktadır. Bu istikrar bozulması durumu az evvel bahsedilen hayvan çalışmalarında da görülmektedir. Laboratuar hayvanları ağır derecede gerilim cevabı ortaya çıkaracak olaylara uzun mühletler maruz bırakıldığında gerilim düzeneğinin öz istikrara dönmesi güçleşmektedir. Bu deher neysel durum insan ve gerilim münasebetinin laboratuarda çalışılmasına imkan sağlamıştır. Bahsedilen çalışmaların hepsinde allostatisin olağandan daha yükseğe çıktığı görülmektedir. Kişi ya da hayvanın ömründe o an için denetim edebileceği ya da anlamlandırabileceği düzeyden epeyce daha yüksek şiddetteki gerilim yaratıcı olayların, beyindeki sistemlerin dengeyi geri sağlayabilmek için gereken ters aksiyonların olağandan yüksek biçimde gerçekleştirmesine sebep olduğu görülmektedir. HPA aksına tesir eden bu allostatik faktörlerin ise uzun müddetli durumlarda gerilim regülasyonunun gerçekleştiği hipokampüs ve frontal korteks üzere alanlarda hasara sebep olduğu görülmekteydi.

Uyku ve Gerilim

Bu duruma bir örnek de gerilimin yarattığı uykusuzluk durumudur (McEwen, 2007). Düşük uyku kalitesinin ve uykusuzluğun yarattığı gerilim karşılığının giderilmesi için allostatis proinflamatuar sitokin üretimine niye olur. Ancak uykusuzluğun ve düşük kaliteli uykunun en yaygın sebeplerinden biri de gerilimin kendisidir. Gerilimin yarattığı bu uykusuzluk durumunun kararı olarak ortaya çıkan allostatik yük de sıhhat açısından ziyanlı durumlara yol açmaktadır. ötürüsıyla uykusuzluk kaynaklı gerilimin ketlenmesi için ortaya çıkan cevap, bir daha gerilimin artmasına sebep olmaktadır. Bunun niçini ise beynin, hem bahsedilen tüm bu süreçleri yöneten düzenek olması birebir vakitte beraberinde bu düzeneklerin ürettiği durumlardan etkilenen bir öğe olmasıdır. Beyinde nöroendokrin, bağışıklık ve otonom sistemlerin regülasyonu sağlandığından beyindeki gerilim kaynaklı değişimler sıhhate yönelik birfazlaca farklı tesirin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır (McEwen, 2007). Örneğin uyku saatini 4 saate düşürmek şahıslarda kan basıncının artmasına, akşamları kortizol ve insülün düzeylerinin yükselmesine ve iştahın artmasına sebep olmaktadır (Leproult vd., 1997). Misal biçimde yalnızca gecede 6 saatlik uyku kısıtlaması uygulanan bir deneyde ise şahısların psikomotor uyanıklık misyonunda performanslarının düştüğü görülmüştür. Daha evvel de bahsedildiği üzere allostatik yükün bellek, seçici dikkat ve yönetici denetim işlevlerde rol oynayan hipokampüs ve frontal kortekste hasara sebep olduğu hayvan çalışmalarında gösterilmiştir (McEwen & Chattarji, 2004). Emsal biçimde allostatik yükün anksiyete ve agresyonda rol oynayan amigdalada hipertrofiye sebep olduğu da çalışmada belirtilmiştir.

Uykusuzluğun sıçan beyninde hipokampal nöronların çoğalmasını engellediği gözlemlenmiştir (Hairston vd., 2005). Bunun sebebinin uykusuzluğun yarattığı gerilim karşılığı olduğu daha sonraki çalışmalarda da desteklenmiştir. Örneğin bir çalışmada uykusuz bırakılan sıçanlarda uzamsal öğrenme kararında olağanda ortaya çıkan hipokampal nöronların oluşmadığı görülmüştür (Roman vd., 2005). Uykusuzluğun diğer bir etkisinin de beyindeki glikojen ölçüsünü azaltmak olduğu gösterilmiştir (Kong vd., 2002). Bu çalışmada uykusuz bırakılan sıçanların beynindeki glikojen ölçüsünün %40 azaldığı gösterilmiştir. Bu beyindeki bağlantısallık işlevi için fazlaca önemli bir bulgudur. O denli ki nöronlar ortası bağlantısı sağlayan aksonların işlevi glikozun azaldığı durumlarda glikojen tarafınca ikame edilmektedir. ötürüsıyla hem uykusuzluk tıpkı vakitte glikoz azlığı durumunda beynin irtibat kapasitesi önemli biçimde azalacaktır. bu biçimde bir bozulmanın ise bilişsel, duygusal ve davranışsal biroldukça yıkıcı tesiri olacaktır (Wender ve ark., 2004). Bu çalışmalar gerilimle alakalı nörokimyasal beyin cevaplarının beynin yapısında ne kadar önemli sonuçlara sebep olabileceğini göstermektedir. Örneğin ağır bir çalışma programına sahip şahısların uykusuz kalması durumunda öğrenme kabiliyetlerinde azalma olacağı laboratuarda elde edilen bu bulgularla iddia edilebilir. O denli ki bu spesifik mevzuyu çalışan araştırmacılar bu iddiası bulgularla desteklemiştir. Bir çalışmada hemşirelerin uyku müddetleri ile psikomotor bakılırsav performansları içinde negatif münasebet gösterilmiştir (Arlene ve ark., 2010).

Üstte bahsedilen çalışmalar uykusuzluğun insanlarda yarattığı kısa periyodik tesirleri husus almaktadır. Ama uzun vadeli uykusuzluğun hayvan deneylerinde olduğu üzere insanlarda da kıymetli sıhhat tesirleri vardır. Tıpkı hayvan deneylerinde gösterildiği üzere istikrarsız uyku tertibine sahip yahut olağana göre daha az saat uyuyan bireylerin hayat mühleti beklentilerinin düşük olduğu gösterilmiştir. Bunun yanı sıra uyku kalitesindeki düşüş yahut uyku saati azlığının yüksek tansiyon, obezite ve depresyonla ilişkilendirildiği çalışmalar bulunmaktadır. Bu yazının odağı olan gerilimin nörobiyolojik temellerini bu çalışmalarla ilişkilendirmek de pek kolaydır. Daha evvel bahsedildiği üzere uykusuzluk proinflamatuar sitokin üreterek bedende gerilim cevabının oluşmasına sebep olmaktadır. Şayet uykusuzluk yahut uyku kalitesi kısa müddet içerisinde olağana dönerse bu gerilim cevabının da özdenge süreci ile dengeleneceği varsayım edilebilir. Ama bilhassa uykusuzluğun ve gerilim karşılığının içindeki dinamik geri besleme bu özdengeye geri dönmeyi zorlaştırmaktadır. Gerilim kararı uykusuz kalındığında bireylerin bedeni daha da fazlaca gerilim karşılığı vererek kaliteli ve uzun uyku ahenge mümkünlüğünü düşürmektedir. Bu da uzun vadede daha da yüksek allostatik yük olacağına işaret eder. Allostatik yükün bu uzun periyodik senaryoda daima devam ettiği düşünüldüğünde şahısların kan basıncının ve kalp atış suratının devamlı olarak yüksek olması beklenir. bu biçimde bir durumda da hipertansiyon üzere kalp hastalıkları riskinin ortaya çıkma mümkünlüğü artacaktır. Bunun yanında proinflamatuar sitokinlerin iştah yükseltici işlevleri da vardır. Uykusuzluk kararı artan proinflamatuar sitokinler bireylerin iştahında daima bir artışa sebep olacak ve obezite riskini arttıracaktır.

Bunun yanı sıra gerilim karşılığının büyüme hormonları üzerinde tesiri olduğu da bilinmektedir. Bunun niçini ise insülin gibisi büyüme faktörü-I’in (IBBF-I) hipokampüste reseptörleri olmasıdır. IBBF-I’in bilişsel işlevler ve his durumu regülasyonunda rol oynadığı evvelki çalışmalarda gösterilmiştir (McEwen, 2007). Hipokampüste express edilen IBBF-I’ın akut gerilim kararında upregulate edildiği bilinmektedir (Ahima & Harlan, 1990). ötürüsıyla akut gerilimin, yani allostatik yük yaratmayan bir durumun, bu düzenek üzerinden bilişsel işlevlerde ve duygusal regülasyonda düzgünleşme sağlayacağı düşünülebilir. Lakin allostatik yük yaratacak kronik gerilimin bu düzenek üzerinden rastgele bir bozulmaya sebep olup olmayacağı bilinmemektedir.

McEwen (2007) gerilimin insan hayatına etkisinin 3 ana başlık altına incelemiştir. Bunlardan birincisi gerilim ve glutokortikoitlerin insan beyninin yapısında ve his durumu bozukluklarında, besin tüketimi regülasyonunda, kronik ağrı durumlarında ve sindrim sistemindeki aktivite değişimlerine tesiri olarak tanımlanmıştır. İkinci olarak bu bağlantının müspet sıhhat ve düşük öz hürmete olan tesiri; üçüncü olarak da sosyoekonomik durumun beyin ve sıhhat üstündeki tesirleri tartışılmıştır. Yazının buradan daha sonraki kısmında McEwen’ın (2007) oluşturduğu bu yapı göz önüne alınarak bu üç ana başlığın üzerinde durulacak ve bu kategorilerle alakalı sıhhat sorunlarının önlenmesi için alınabilecek tedbirler tartışılacaktır.

Beyin Yapısı ve İşlevi

Bu incelemede kortizolün bebir daha ve otonom sisteme tesirleri yoğunlukla hayvan deneyleri üzerinden tartışılmıştır. Anksiyete ve depresyon tanısı almış şahıslarla yapılan beyin görünteleme çalışmaları bu deneyler kadar kesin sonuçlar vermese de benzerlikler göze çarpmaktadır. Bu beyin görünteleme çalışmalarında belirtilen tanıya sahip olan bireylerin amigdala hacminin büyüdüğü gösterilmiştir (Drevets ve ark., 1997). Yapılan otopsi çalışmaları da depresyon hastalarının gliyal hücre yoğunluğunun azaldığı görülmüştür (Rajkowska, 2000). Bu da nöronlar ortası bağlantıda bozulmalar olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmanın ana teması olan uzun periyodik allostatik yükün HPA aksındaki etkisinin sonuçları bu bulguları açıklamaktadır.

Yorgunluk ve Idiopathic Pain Bozuklukları

Çalışmalar allostatik yük ile alakalı faktörlerin artışını kronik yorgun sendromu (KYS) ile ilişkilendirmiştir. Spesifik olarak idrar kortizolünün KYS’li şahıslarda düşük olduğu ve bunun yüksek proinflamatuar sitokinlerle alakalı olduğu bulunmuştur (Fries ve ark., 2005). Bunun yanı sıra anksiyete bozukluklarındakine emsal artan beden ağrısı ve fizikî performansta düşüklükler de KYS’de raporlanmıştır. Bu bulgular HPA aksının işlevine dolaylı yoldan tesir eden hastalıkların da gerilim bozuklukluklarında görülen semptomları ortaya çıkardığını göstermektedir.

Gerilim Bilişsel Denetim ve Besin Tüketimi

Evvelki kısımlarda uykusuzluk ve gerilimin yiyecek tüketimiyle olan bağından bahsedilmişti. Bu bağlantıyla direk olarak alakalı olan bir dinamik de hipokampüsün iştah regülasyonunda oynadığı roldü. Bununla paralel olarak bir çalışmada hipokampüs lezyonunun yiyecek tüketimi regülasyonunda bozukluklara yol açtığı gösterilmiştir. Gündelik hayata dair bir bulgu olarak, bahsedilen çalışmada lezyonun bu etkisinin beden kütlesinde artışa sebep olduğu da gösterilmiştir (Davidson ve ark., 2005).

Müspet Sıhhat, Özsaygı ve Beyin Vücut Etkileşimi

Hayata dair olumlu yaklaşım ve âlâ öz hürmet düzeyinin düşük allostatis ölçümleriyle bağını gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Seeman ve ark., 2002). Bunun yanı sıra gün içerisinde genel olarak olumlu his durumuna sahip olan iştirakçilerin kalp atış suratındaki değişkenliğin düşük olduğu da raporlanmıştır. Kalp atış suratının değişiminin gerilim cevabıyla yakından ilgisi evvelinde tartışılmıştır ve bu değişkenliğin azalmasını gerilim karşılığının sıklığının düşük olmasıyla ilişkilendirmek datalar göz önüne alındığında çok geçerli olacaktır. Bilakis, düşük öz hürmet ölçümleri ise gerilime alışkanlığın (ing. habituation) gerçekleşmesi beklenen durumlarda yenidenlayan gerilim karşılıklarının ortaya çıkmasıyla ilişkilendirilmiştir (Kirschbaum, 1995). Düşük öz hürmet beraberinde hipokampüste %13lük hacim azalmasıyla ve yüksek kortizol düzeyleriyle ilişkilendirilmiştir. Lakin bu ilgideki kortizol yükselmesi ve hacim azalması özsaygı düşüklüğünün hem niçini birebir vakitte sonuç olabilir (Pruessner ve ark., 2005).

Sosyoekonomik Düzey ve Sıhhat

Bireylerin eğitim ve gelir düzeylerini bir çatı altında temsil eden kavrama sosyoekonomik düzey denmektedir. Batıdaki sanayi toplumlarında düşük sosyoekonomik düzeye sahip insanların ömür müddeti beklentisinin orta ve yüksek sosyoekonomik düzeydeki insanlara göre daha düşük olduğu gösterilmiştir (Adler ve ark., 1993). Tıpkı çalışmada düşük sosyoekonomik düzeye sahip bireylerin birfazlaca farklı hastalığa yakalanma mümkünlüğü öbür iki kümeye kıyasla kıymetli ölçüde fazladır. Bunun sebebinin düşük düzeydeki insanların hayatlarındaki denetim hissinin başka kategorilere nazaran daha düşük olduğu düşünülmektedir (Signh-Manoux ve ark., 2005). Bu yorumunun yanı sıra sosyoekonomik düzeyler içinde kaçınılmaz olarak oluşan beslenme ve sıhhat hizmetlerinden yaralanma farkları da göz önünde bulundurulmalıdır.

Kronik Gerilimin ve Allostatik Yükün Yönetilmesi

Beyin Merkezli Müdaheleler

Beyin gerilim cevabının en değerli merkezidir. ötürüsıyla beyin yapısında ve işlevinde değişikliklere sebep olacak müdaheleler gerilimle başa çıkmak için çoğunlukla kullanılır. Bu müdaheleler uyku mühleti ve kalitesini, diyet değişikliklerini ve nizamlı fizikî aktivite programlarını içermektedir. Psikologlar tarafınca verilen konuşma terapisi ve bilişsel davranışsal terapi üzere müdaheleler de beyin merkezli müdaheleler içinde bulunmaktadır.

Farmakolojik Müdaheleler

Daha evvel de bahsedildiği üzere gerilimi cevabının yıkıcı tesirlerini önleyen ve hafifçeleten biroldukça farmakolojik husus bulunmaktadır. Bunlardan kimileri antidepresanlar, uyku ilaçları ve beta blokerlardır. Bu unsurlar beyindeki gerilim sistemlerinin işleyişini manipüle ederek bireylerin semptomlarını azaltma fonksiyonu görmektedirler.Fakat bu unsurlar birfazlaca farklı sistem üzerinde de tesir yarattığı için istenmeyen yan tesirler ortaya çıkabilmektedir (McEwen, 2007). Bunlardan biri anti-inflammatuar ilaçların yan tesiri olarak ortaya çıkan enfeksiyondur. Anti-inflammatuarlar ateşi düşürmektedir ama bedenin ateşi yükseltmesinin niçini mikroplarla savaşmak olduğundan, ateşin düşmesi bedenin mikroplarla savaşmasını zorlaştırabilmektedir. ötürüsıyla enfeksiyon riski bu hususların tesiri altındayken artmaktadır (McEwen, 2007). Bundan dolayı farmakolojik unsurlar için reçete yazılırken burada özetlenen literatür dikkate alınmalıdır.

Fizikî Aktivite

Fizikî aktivitenin sıhhate olumlu tesirleri toplumumuzda bilinen lakin genelde uygulanmayan bir pratik bilgidir. Çeşitli alanlardaki araştırmacılar natürel ki bu bilgiyi deneyler yoluyla elde etmiştir. Örneğin genç ve yaşlı sıçanlarda fizikî aktivitenin dentat girusta nörojenez sağladığı gösterilmiştir (Van Praag ve ark., 2005). Dentat girustaki nörojenezin anti-depresan tesirleri olduğu da evvelki çalışmalar tarafınca gösterilmiştir (Duman & Monteggia, 2006).

Toplumsal Dayanak

Toplumsal takviye, özetlemek gerekirse, şahıslar içinde itimat çerçevesinde gerçekleşen karşılıklı bilgi alışverişi olarak tanımlanabilir. Aile ve arkadaşlar tarafınca gösterilen toplumsal takviyenin allostatik yük ölçümlerinde azalmayla ilişkilendirildiği gösterilmiştir (Seeman ve ark., 2002). Bu bulgular toplumsal dayanağın gerilim bozukluklarının tedavisinde değerli bir etken olduğunu göstermektedir.

Sonuç

Büyük ölçüde McEwen’ın (2007) incelemesinden yola çıkılarak ortaya konmuş bu çalışmada beyindeki gerilim devresinin elementleri tanımlanmıştır. Bunun yanı sıra bu devreler içindeki ilgi nörobiyolojik faktörler ışığında tartışılmıştır. Doğrusal bir niçin-sonuç ilişkisindense gerilim cevabının etmenlerinin dinamik münasebeti özdenge (homoestatis) ve allostatis kavramları aracılığıyla açıklanmıştır. Bu açıklamadaki en kıymetli nokta gerilim düzeneğinin istikrarının bedeni muhafazaya yönelik ortaya çıkan karşılıklarla bile bozulabileceği ve bu biçimde bir bozukluğun uykusuzluk üzere durumlarda giderek daha da artacağı literatürdeki kıymetli çalışmalar ışığında gösterilmiştir.

Bedenin özdenge sağlamaya yönelik karşılıkları allostatise sebep olarak beyinde yapısal ve işlevsel değişikliklere sebep olmaktadır. Bu değişiklikler hafıza ve öğrenme üzere çeşitli bilişsel işlevler üzerinde yıkıcı tesire olmaktadır. Bunun yanı sıra, uzun vadeli allostatis durumunun obezite ve hipertansiyonla olan ilgisi hem hayvan tıpkı vakitte insanlarda beklenen ömür müddetini azaltmaktadır. Yapılan çalışmalarda TSSB yahut hudutta kişilik bozukluğuna sahip şahıslarda allostatis ölçümleri sağlıklı popülasyona nazaran değerli ölçüde fazladır. Benzeri biçimde major depresyon ve gerilim cevaplarındaki dengesizlik içinde da önemli bir bağ bulunmaktadır. Bahsedilen bu ilgilerin büyük bir çoğunluğu da çocukluk çağı olumsuz yaşantılarının beyindeki gerilim mekanizmlarına olan olumsuz tesirlerinden kaynaklanmaktadır.

Allostatis durumunun insan sıhhatine olumsuz tesirleri pek fazladır. Ama çağımızda bu yıkıcı tesirleri önleyici biroldukca tedavi formülü bulunmaktadır. Farmakolojik unsurlar, fizikî aktivite, terapi ve hayat stilinde olumlu değişiklikler gerilimin olumsuz tesirlerini engellemekte ve önemli ölçüde azaltmaktadır.